عصاره خطبه غدير: «من کنت مولاه فَعلي مولاه»

 چکيده و آئينه ي تمام نماي غدير جمله ي «مَنْ کُنْتُ مَوْلاهُ فَعَلِيٌّ مَوْلاهُ» است، که در يک مقطع حساس از خطبه و در حالي که پيامبر صلي اللَّه عليه و آله بازوان اميرالمؤمنين عليه السلام را گرفته و او را بلند کرده و به مردم معرفي مي کردند بيان شده است.

اگر اين جمله را خوب بشکافيم در خواهيم يافت که جمله اي کوتاه ولي پر معني است و مبتني بر چندين پايه ي عقيدتي است که اگر کسي آنها را قبول نداشته باشد نمي تواند اين جمله را بپذيرد. پايه ها و ريشه هايي که در متن همين خطبه به آنها تصريح شده و با استناد به آنها به شرح و بيان جمله ي مذکور مي پردازيم.

توضيح کلمه هاي جمله «من کنت مولاه ...»

 جمله ي «مَنْ کُنْتُ مَوْلاهُ فَعَلِيٌّ مَوْلاهُ» از پنج کلمه تشکيل شده است:

«مَنْ»، يعني «هر کَس». و اين کلمه شامل تمام مسلمانان يعني آنان که پيامبر صلي اللَّه عليه و آله را قبول دارند مي شود.

«کُنْتُ»، يعني «من بوده ام». استفاده از فعل ماضي به معناي آنست که اين منصب براي پيامبر صلي اللَّه عليه و آله پايه ي نبوت عامه و خاتميت اوست و خطاب سخن با کساني است که حضرتش را تا کنون به چنين منصبي قبول داشته اند.

«مَوْلاهُ»، يعني «مولي و صاحب اختيار او ...». اين کلمه محور اصلي جمله است و خودِ حضرت در همين خطبه و در مواردي ديگر معناي اين کلمه را بيان فرموده اند. «مولي» يعني کسي که اختيار مردم به دست او است و نسبت به آنان از خودشان بيشتر اختيار دارد و هر دستوري به آنان دهد بايد بدون چون و چرا اجرا کنند، و کوتاهي در آن اگر به عنوان اعتراض و شک در حقانيت او باشد مساوي با کفر و انکار نبوت است.

«فَعَلِيٌّ» يعني «پس علي ...». تعيين علي بن ابي طالب عليه السلام براي منصب و مقامي که در کلمه ي بعدي ذکر مي شود، مشت محکمي به دهان فتنه گران و دسيسه کاران است تا فکر تشکيک در شخص امام و يا احتمال تعدد آن را از مخيّله ي خود بيرون کنند. از طرف ديگر با معرفي اين «علي عليه السلام»، يازده امام ديگر را هم که بعد از او داراي مقام و منصب او خواهند بود مشخص مي کند به طوري که راهِ تحريف و تشکيک بسته مي شود.

«مَوْلاهُ»، يعني «مولي و صاحب اختيار اوست». همان منصبي که در کلمه ي سوم اين جمله براي شخص خاتم انبياءصلي اللَّه عليه و آله ذکر شد عيناً براي علي بن ابي طالب عليه السلام و يازده امام معين از فرزندان او از جانب خداوند اعطا شده است. آنان صاحب اختيار مردم اند و هر چه بگويند بايد بدون چون و چرا قبول کرد، و هرگونه اعتراض و شک و ترديد درباره ي آنان مساوي با کفر است.

معناي دقيق جمله «من کنت مولاه ...»

 پس از تبيين کلماتِ اين جمله، صورت ترکيبي آن را با توضيح ترجمه مي کنيم:

هر مسلماني که پيامبر صلي اللَّه عليه و آله را به عنوان صاحب اختيار خود قبول دارد، و در مورد فرمايشات و اوامر و افعال او اجازه ي هيچگونه شک و شبهه و اعتراض به خود نمي دهد، بايد نسبت به علي بن ابي طالب عليه السلام نيز همين اعتقاد را داشته باشد و سخنان و افعال او و آنچه از او مي بيند و مي شنود را حق بداند، و از آنجا که هيچگونه جاي اعتراض و تشکيک درباره ي او وجود ندارد، لذا هر کس به هر عنوان با او مخالفت کند و يا رو در روي او بايستد باطل و مساوي با کفر است.

نکته اي مهم در تصريح به نام علي عليه  السلام

 نام علي بن ابي طالب عليه السلام به عنوان امام بلافصل بعد از پيامبر صلي اللَّه عليه و آله و اولين شخص در خط امامت به طور شاخص ذکر شده تا پس از تثبيت امامتِ او اين رشته ادامه يابد و يازده امام بعد هم يکي پس از ديگري آن را به سر منزل قيامت برسانند.

در مواضع مختلف خطبه پس از ذکر نام اميرالمؤمنين عليه السلام بلافاصله به امامان پس از او اشاره شده، و نکته اش اين است که خداوند به عنوان نائب خود، اين صاحب اختياران را تا روز قيامت- به طور متصل- براي مردم تعيين کرده است، و چنان حجتش را بر مردم تمام کرده که به راحتي بتوان شاهراه مستقيم را از بيراهه تشخيص داد و براي کسي هم عذري باقي نماند.

نکته مهم درباره کلمه مولا

 طبيعي است کسي مي تواند صاحب اختيار مطلق مردم باشد که نه تنها گناه نکند و شيطان و هواي نفس در او راه نداشته باشد، بلکه اشتباه هم نکند تا باعث هلاکت جمعيتي نشود.

خداوند کساني را صاحب اختيار مردم قرار داده که داراي عصمت مطلق اند و از هرگونه بدي و پليدي به هر معني که باشد پاک اند. گذشته از آن عِلمشان را به منبع بي پايان علم خود متصل کرده است تا جوابگوي انواع احتياجات مردم باشند.

تعيين و تخصيص چهارده معصوم عليهم السلام به عنوان صاحب اختيار مردم و کساني که امرشان بر هر موجودي نافذ است فقط بايد از جانب حق تعالي باشد، زيرا اوست که به وجود آورنده ي مخلوقات است و بهترين ها را او خلق کرده و فقط اوست که مي تواند سپردن اختيار تام مردم به دست کسي را ضمانت کند، و اين پيامبر صلي اللَّه عليه و آله است که از جانب خداوند به عنوان پُشتوانه و ضامِن اين مقام درباره ي امامان عليهم السلام ايشان را به مردم معرفي کرده است.

پروردگارِ مهربان در نظامِ خلقت به اين هم اکتفا نکرده است، بلکه صاحبان اختيار مردم را کساني قرار داده که از نور خلق شده اند و آنان را در قالب انسان قرار داده است. معصومين عليهم السلام کساني اند که قبل از خلقتِ عالم خلق شده اند و همه ي جهان به برکت وجود آنان خلق شده است.

خداوند مردم را به چنين وجودهاي نوراني سپرده و خواسته است که مردم او را از اين طريق عبادت کنند و هدايت را از ايشان بگيرند، و لذا از هر طريق ديگري باشد در پيشگاه خداوند مردود است. اميرالمؤمنين عليه السلام در بيان واقعه ي غدير مي فرمايد:

« ... وَ کانَتْ عَلي وِلايَتي وِلايَةُ اللَّهِ، وَ عَلي عَداوَتي عَداوَةُ اللَّهِ ... فَکانَتْ وِلايَتي کَمالُ الدّينِ وَ رِضَي الرَّبِّ تَبارَکَ وَ تَعالي». [1] .

«ولايت خداوند از طريق ولايت من شناخته مي شود و عداوت با خداوند نيز از راه عداوت با من شناخته مي شود ... لذا ولايت من کمال دين و رضايت خداوند تبارک و تعالي خوانده شد».

همچنين امام عسکري عليه السلام در اين باره مي فرمايد: «آنگاه که خداوند با منصوب کردن اولياي خود بعد از پيامبرش بر شما منت گذاشت به پيامبر صلي اللَّه عليه و آله خطاب کرد: «اَلْيَوْمَ اَکْمَلْتُ لَکُمْ دينَکُمْ وَ اَتْمَمْتُ عَلَيْکُمْ نِعْمَتي وَ رَضيتُ لَکُمُ الْاِسْلامَ ديناً»، و براي اوليائش حقوقي را بر شما واجب کرد و به شما دستور داد تا آن حقوق را نسبت به ايشان ادا کنيد تا آنچه نزد شما از همسران و اموال و خوراک داريد بر شما حلال شود و نمو و برکت و ثروت را به شما نشان دهد، و تا معلوم شود که چه کسي از خداوند اطاعت مي کند ... [2] .

[1] بحارالانوار: ج 50 ص 321.

[2] بحارالانوار: ج 23 ص 99 ح 3.